Heidelbergse Catechismus

De Heidelbergse Catechismus

In 1563 verschenen, bleek het spoedig een van de belangrijkste catechismussen in het gereformeerd protestantisme. De precieze ontstaansgeschiedenis is moeilijk in kaart te brengen, omdat de archiefstukken nooit zijn gevonden. Vermoedelijk gaf Frederik III, die als gereformeerd keurvorst in 1559 in de Palts aan de regering was gekomen, in 1562 aan Zacharias Ursinus de opdracht een nieuwe catechismus op te stellen. In 1563 werd dit concept in een gezamenlijke vergadering van de kerk, de overheid en de academie aangenomen. Over het algemeen wordt aangenomen dat hierbij Caspar Olevianus een grote rol heeft gespeeld.

In hetzelfde jaar verschenen de eerste drie drukken bij Johannes Mayer in Heidelberg. De derde druk is de textus receptus (officiële druk). Deze is opgenomen in de kerkorde van de Palts (1563). Van deze druk verscheen ook een Latijnse vertaling. De eerste uitgaven zijn nog niet genummerd en kennen geen zondagsindeling. Vanaf de derde druk zijn vraag en antwoord 80, over de rooms-katholieke mis, opgenomen.
Van de verschillende Nederlandse vertalingen is die van Petrus Dathenus uit 1566 het meest bekend geworden. Hij verscheen achter in de uitgave van zijn psalmberijming. De Heidelbergse catechismus is in veel talen vertaald en door veel kerken van gereformeerde signatuur ingevoerd. In Nederland is hij door de synodale vergaderingen in de zestiende eeuw en door de Dordtse synode van 1618- 1619 aanvaard als belijdenisgeschrift. In gereformeerde, orthodoxe kerken wordt hij gebruikt in de tweede dienst – de leerdienst.
In de loop der eeuwen zijn er talloze catechismusverklaringen verschenen, zoals van Bastingius, Van der Kemp, Ridderus en vele anderen. Het Kort begrip van Faukelius uit 1608 is een verkorting van de Heidelbergse catechismus. K. Barth noemt de volgende functies van de Heidelbergse catechismus:
1. Een leerboekje voor geloofsonderricht.
2. Een leidraad en norm voor leraren en predikanten.
3. Een geschrift met een liturgisch aspect.
4. Een leidraad voor de catechismusprediking.
Kenmerkend voor deze catechismus is dat de soteriologie (verlossingsleer) en de christologie een belangrijke plaats innemen. In de meeste gevallen dragen de vragen en antwoorden een persoonlijk, existentieel en praktisch karakter. Het leerboekje wil voor alles een troostboek zijn. Daarom begint het ook met te vragen naar de enige troost van een christen. Het unieke karakter van de Heidelbergse catechismus valt op als we op de indeling letten. Het leerboekje kent na de eerste vraag over de troost, de drieslag: ellende, verlossing en dankbaarheid. Deze drieslag heeft Ursinus vermoedelijk overgenomen uit een in 1558 in Heidelberg verschenen catechismus, namelijk Ein Kurtze Ordenliche Summa. Opvallend is daarbij dat de Wet als catechetisch onderdeel twee keer aan de orde komt. De eerste keer als kenbron van de ellende en vervolgens als richtsnoer voor de dankbaarheid. Hieruit blijkt ook dat Ursinus in zijn formuleringen gestreefd heeft naar een consensus met de lutheranen.
Ondanks deze inzet is de Heidelbergse catechismus na zijn verschijning door de lutherse theologen scherp bekritiseerd en moest Frederik III zich op de rijksdag van Augsburg in 1566 verantwoorden. Ook heden ten dage wordt de Heidelbergse catechismus nog wereldwijd gebruikt als catechetisch geschrift, als confessie en als leidraad voor de leerdienst.